در حالی که همه منتظر دیدار دونالد ترامپ و شی جین‌پینگ بودند، چین در پاسخ به تحریم‌های اخیر ایالات متحده علیه این کشور در تصمیمی ناگهانی اعلام کرد که دسترسی شرکت‌های آمریکایی به مواد حیاتی برای تولید تراشه‌های کامپیوتری، خودروها و تجهیزات فناوری پیشرفته را محدود کرد — اقدامی که به چین اهرم فشار جدیدی در مذاکرات تجاری آینده می‌دهد.
اما این عناصر کمیاب با مواد حیاتی چه هستند و چرا مهم‌اند. در این مقاله که ترجمه و مقاله اخیر وال استریت ژورنال است، سعی دارم به یکی از مهم‌ترین وجوه جنگ تجاری ایالات متحده و چین بپردازم.
چین صادرات چه موادی را محدود کرده و چرا این مواد مهم‌اند؟
موضوع بر سر عناصر خاکی کمیاب (Rare Earths) است — عناصری فلزی که در پوسته زمین وجود دارند.
اگرچه این عناصر «کمیاب» نامیده می‌شوند، اما در واقع فراوان‌اند؛ تنها استخراج آن‌ها بسیار دشوار است چون در سنگ‌ها پراکنده‌اند و به‌صورت خالص یافت نمی‌شوند.
تنها چند منطقه در جهان دارای تمرکز بالای این عناصر هستند و جنوب چین یکی از آن‌هاست — همین موضوع باعث شده چین حدود ۹۰٪ از عرضه جهانی عناصر خاکی کمیاب را در اختیار داشته باشد.
یکی از مهم‌ترین این عناصر دیسپروزیم (Dysprosium) است، با عدد اتمی ۶۶.
اگر صنعت فناوری را مانند یک نانوایی تصور کنیم، دیسپروزیم همانند «بِیکینگ پودر» است — ماده‌ای که در مقادیر کم استفاده می‌شود، اما برای عملکرد موتورهای خودروهای برقی، توربین‌های بادی، سیستم‌های نظامی و تجهیزات ساخت تراشه حیاتی است.
بر اساس داده‌های «آژانس بین‌المللی انرژی» (IEA)، ۶۱ درصد از استخراج جهانی عناصر خاکی کمیاب در چین انجام می‌شود و این کشور ۹۲ درصد از کل ظرفیت جهانی پالایش و فرآوری این عناصر را در اختیار دارد.
هند نیز در میان سه کشور نخست از نظر ذخایر معدنی قرار دارد، اما سطح تولید واقعی آن پایین است.
در حال حاضر، ایالات متحده تنها یک معدن فعال عناصر خاکی کمیاب در ایالت کالیفرنیا دارد.
برتری چین فقط در استخراج نیست؛ بلکه در فناوری تفکیک و پالایش عناصر سنگین نیز پیشتاز است – بخشی از زنجیره‌ای که برای سایر کشورها بسیار چالش‌برانگیز است.
چین دقیقاً چه اقداماتی انجام داده است؟
روز پنج‌شنبه، وزارت بازرگانی چین محدودیت‌های صادراتی قبلی را گسترش داد و شرطی جدید اضافه کرد:
هر شرکتی – چه در داخل چین و چه در خارج – برای صادرات محصولاتی که بیش از ۰.۱٪ از ارزششان از عناصر خاکی کمیاب ناشی می‌شود، باید از دولت چین مجوز بگیرد.
علاوه بر این، پکن فهرست عناصر خاکی ممنوعه برای صادرات را افزایش داده و ارسال آن‌ها برای استفاده نظامی خارجی را کاملاً ممنوع کرده است.
در کنار این اقدامات، چین روز جمعه عوارض بندری برای کشتی‌های آمریکایی وضع کرد و تحقیقات ضدانحصار علیه شرکت آمریکایی کوالکام (Qualcomm) را آغاز نمود. چین این اقدامات را بخشی از کارزار خود برای پاسخ‌دادن به محدودیت‌های تجاری واشنگتن می‌داند.
کدام شرکت‌ها بیشترین آسیب را خواهند دید؟
دامنه تأثیر این مقررات بستگی به تفسیر قوانین دارد، و دولت چین عمداً آن را مبهم نگه داشته تا در مذاکرات با آمریکا انعطاف داشته باشد.
ممکن است محدودیت‌ها فقط شامل مواد خام و آهن‌رباهای نادر شوند، یا حتی قطعاتی را دربرگیرند که فقط درصد کمی عناصر خاکی در ترکیب‌شان دارند.
به گفته شرکت تحلیلی Capital Economics، کالاهای مصرفی نهایی مانند لپ‌تاپ و تلفن همراه احتمالاً مشمول این محدودیت نمی‌شوند، اما کالاهای میانی مانند موتورهای الکتریکی ممکن است از حد مجاز عبور کنند.
چین اعلام کرده که صادرات این مواد در صورتی که برای تولید تراشه‌های پیشرفته یا تحقیقات هوش مصنوعی استفاده شوند، با بررسی ویژه مواجه خواهد شد.
محدودیت‌های قبلی پکن پیش‌تر خودروسازانی مانند فورد (Ford) را تحت‌تأثیر قرار داده بود، و اکنون هدف‌گیری هوش مصنوعی و نیمه‌هادی‌ها یادآور تلاش چین برای مهار انویدیا (Nvidia) است.
برخی تحلیلگران هشدار می‌دهند که شرکت‌هایی مانند بوئینگ (Boeing) که در هر دو حوزه نظامی و غیرنظامی فعالیت دارند، ممکن است حتی در پروژه‌های غیرنظامی نیز از دسترسی به عناصر خاکی کمیاب محروم شوند.
آیا چین این تهدید را عملی خواهد کرد و آمریکا چه گزینه‌هایی دارد؟
بسیاری از تحلیلگران معتقدند این اقدام ابزاری برای فشار دیپلماتیک قبل از مذاکرات تجاری است، اما احتمال می‌دهند چین بخشی از محدودیت‌ها را در بلندمدت حفظ کند.
در واکنش، ترامپ تهدید کرد که از اول نوامبر تعرفه‌های ۱۰۰ درصدی بر تمام واردات چینی اعمال خواهد کرد و حتی احتمال لغو دیدار با شی جین‌پینگ در کنفرانس اواخر ماه در کره‌جنوبی را مطرح کرد.
با این حال، آمریکا نیز اهرم‌هایی در اختیار دارد: این کشور تولیدکننده تراشه‌های پیشرفته موردنیاز برای پردازش هوش مصنوعی و ساخت موتورهای جت است — فناوری‌هایی که چین هنوز به‌طور کامل به آن‌ها دست نیافته است.
واشنگتن همچنین در حال ایجاد زنجیره داخلی تولید آهن‌رباهای عناصر خاکی کمیاب است.
ترامپ گفته ممکن است واردات این مواد از چین را به‌طور کامل متوقف کند. هرچند ذخایر این عناصر در کشورهای دیگر نیز وجود دارد، اما ساخت زیرساخت‌های استخراج و پالایش مشابه چین سال‌ها زمان خواهد برد.
اصلی‌ترین مانع توسعه زنجیره پالایش در کشورهای دیگر، هزینه و خطرات زیست‌محیطی است. تا دهه ۱۹۸۰، آمریکا تأمین‌کننده اصلی این مواد بود، اما به‌دلیل قوانین سخت زیست‌محیطی و رقابت با تولید ارزان چین، صنعت را واگذار کرد.
به گزارش وزارت صنعت و فناوری چین (MIIT)، پاکسازی معادن غیرقانونی در این کشور بیش از ۵.۵ میلیارد دلار هزینه داشته است. در حالی‌که گزارش‌های دیگر از آلودگی گسترده منابع آب در جنوب چین حکایت دارند.
در کشورهایی مانند میانمار و مالزی نیز نظارت زیست‌محیطی ضعیف است. شرکت استرالیایی Lynas Rare Earths برای کاهش هزینه‌ها پالایشگاه خود را در مالزی احداث کرد. در مقابل، انتقال این صنایع به آمریکا، اروپا یا ژاپن با مقررات سخت‌گیرانه زیست‌محیطی، هزینه تولید را به‌شدت افزایش می‌دهد.
از سال ۲۰۱۰، دولت آمریکا ایجاد زنجیره داخلی تأمین عناصر خاکی کمیاب را در اولویت قرار داده، اما تاکنون تنها در بخش استخراج پیشرفت کرده است. در سال ۲۰۲۴، ایالات متحده با استخراج ۴۵ هزار تُن سنگ معدنی نادر، دومین تولیدکننده جهان شد.
با وجود تخصیص بودجه از طریق قانون تولید دفاعی (DPA) برای توسعه آهن‌رباهای نادر، بخش پالایش و فرآوری هنوز بسیار محدود است. در حال حاضر تنها یک پالایشگاه در ایالت تگزاس فعال است که سالانه ۱.۳ هزار تُن آلیاژ نئودیمیوم-پره‌سیودیوم (NdPr) تولید می‌کند و قرار است از ۲۰۲۵، تولید آهن‌ربای NdFeB را آغاز کند. این در حالی است که چین در سال ۲۰۲۴ بیش از ۲۵۰ هزار تُن آهن‌ربای NdFeB تولید کرده است.
ایجاد ظرفیت پالایش در آمریکا با موانعی چون زمان طولانی توسعه (۱۰ تا ۱۵ سال)، مجوزهای پیچیده، تولید پسماند خطرناک و سرمایه‌گذاری سنگین مواجه است. میانگین زمان توسعه یک معدن جدید در آمریکا ۲۹ سال است و صدور مجوز پالایشگاه‌ها بین ۷ تا ۱۰ سال طول می‌کشد.
حتی تلاش‌های دولت ترامپ برای تأمین منابع جدید از گرینلند و اوکراین نیز فقط به مرحله استخراج مربوط می‌شوند و گره اصلی یعنی «پالایش و تولید صنعتی» را حل نمی‌کنند.
نتیجه‌گیری
در حال حاضر، چین تنها کشوری است که زنجیره یکپارچه استخراج تا ساخت قطعات نهایی را در اختیار دارد و انتظار می‌رود تا میان‌مدت همچنان بر بازار تسلط داشته باشد. آمریکا با وجود افزایش استخراج، هنوز در بخش پالایش و تولید نهایی وابسته است.
طبق برآوردها، زمان لازم برای ساخت کامل زنجیره داخلی آمریکا ۱۵ تا ۲۰ سال است و این روند با تعرفه‌ها یا توافق‌های جدید کوتاه نخواهد شد.
قانون تولید دفاعی آمریکا می‌تواند به توسعه این صنعت کمک کند، اما به‌تنهایی برای جبران عقب‌ماندگی کافی نیست. موانع اصلی همچنان پابرجا هستند: سرمایه‌گذاری کلان، مقررات سخت‌گیرانه، هزینه‌های زیست‌محیطی و خطرات سلامت عمومی.
با این حال، تأمین امن عناصر خاکی کمیاب برای امنیت ملی، صنایع انرژی و فناوری‌های دفاعی آمریکا حیاتی است و در سال‌های آینده در صدر اولویت‌های استراتژیک این کشور باقی خواهد ماند.
