معرفی رساله حی ابن یقظان یا زنده بیدار از ابن طفیل

73
0

رساله حی بن یقظان یکی از برجسته‌ترین آثار فلسفی و ادبی در تاریخ اسلام است که توسط ابوبکر محمد بن عبدالملک ابن طفیل، فیلسوف اندلسی، در قرن ۱۲ میلادی نوشته شد. این اثر تأثیر عمیقی بر فلسفه، ادبیات و حتی علوم مدرن گذاشته و الهام‌بخش بسیاری از اندیشمندان غربی، از جمله جان لاک و دانیل دفو (نویسنده رابینسون کروزوئه) بوده است.

معرفی داستان

رساله حی بن یقظان روایتگر داستان کودکی است که در جزیره‌ای متروک و بدون ارتباط با جامعه انسانی رشد می‌کند. این کودک که نام او حی است، یا به شکلی معجزه‌آسا متولد شده یا توسط مادرش به جزیره آورده شده است. حی به مرور زمان، با مشاهده طبیعت و تفکر عمیق درباره جهان اطراف، بدون نیاز به معلم یا آموزگار، به کشف حقایق فلسفی و الهی می‌رسد.

روند تکامل فکری حی

۱. شناخت حسی: حی ابتدا از طریق حواس خود با محیط پیرامون آشنا می‌شود.
2. شناخت عقلی: او با تحلیل و مقایسه پدیده‌ها، به قوانین طبیعت پی می‌برد.
3. شناخت متافیزیکی: در نهایت، حی از طریق تفکر و تعمق، به درک وجود خداوند و حقیقت هستی می‌رسد.

مفاهیم فلسفی در رساله حی بن یقظان

این اثر حاوی نکات فلسفی عمیقی است که نشان‌دهنده اندیشه‌های ارسطویی، نوافلاطونی و اسلامی است:

۱. خودآگاهی و عقل‌گرایی

یکی از نکات کلیدی در این کتاب، نقش عقل در کشف حقیقت است. حی بدون هیچ آموزش رسمی، تنها با استفاده از عقل خود به حقیقت جهان پی می‌برد. این ایده شباهت زیادی به عقل‌گرایی دکارتی دارد.

۲. ارتباط میان فلسفه و عرفان

ابن طفیل نشان می‌دهد که عقل و وحی در نهایت به یک حقیقت مشترک می‌رسند. این دیدگاه در اندیشه‌های ابن سینا، فارابی و ابن رشد نیز مشاهده می‌شود.

۳. تربیت و آموزش

رساله حی بن یقظان این سؤال را مطرح می‌کند که آیا انسان بدون جامعه و آموزش رسمی می‌تواند به حقیقت دست یابد یا نه. این پرسش بعدها در اندیشه‌های ژان ژاک روسو و نظریه انسان طبیعی او بازتاب یافت.

تأثیر رساله حی بن یقظان بر اندیشه غربی

این کتاب تأثیر زیادی بر فلسفه و ادبیات اروپا داشته است. برخی از مهم‌ترین تأثیرات آن عبارتند از:

  • مقایسه با رابینسون کروزوئه: بسیاری بر این باورند که داستان رابینسون کروزوئه اثر دانیل دفو از رساله حی بن یقظان الهام گرفته است.
  • تأثیر بر جان لاک: نظریه لوح سفید (Tabula Rasa) جان لاک شباهت زیادی به روند شناختی حی در این داستان دارد.

سخن من در مورد حی ابن یقظان

حی ابن یقظان رساله ایست در باب زندگی انسان و اینکه چگونه انسان توانست در طی این سالها به درجات عالی برسد. تا امروز داستانی به این حد ژرف نگر و فلسفی نخوانده بودم و بعید میدانم که پس از این نیز بخوانم. رساله ای سرتاسر فلسفه، منطق و اخلاق که امکان ندارد خواننده را به چالش نکشد. هرچند ترجمه ای که بنده مطالعه کرده ام از بدیع الزمان فروزانفر بود و الحق که بسیار خوب و کامل با توضیحات در حاشیه توانسته بود داستان و همینطور مسائل پیرامون آن را روشن کند اما شیوه ی کتابت آن که مربوط به دوران دیوانسالاری پهلوی-قاجار است شاید کمی گنگ و نامانوس بنماید و نیازمند کمی ممارست در دریافت معانی بعضی کلمات است.

داستان حی ابن یقظان نوشته ی ابن طُفِیل است اما داستانی نیست که خود او نگاشته باشد بلکه این داستان را پیش از وی ابن سینا به همین نام نگاشته است و پیش از ابن سینا نیز سهروردی با نام قصه ی غربت غربیه با اقتباس از داستانی که به زبان رومی بود و خود آن داستان نیز گفته میشود اقتباسی از داستانی دیگر در ادبیات هند بوده است. اساسا این داستان آنقدر طرفدار دارد که حتی امروز نیز داستان هایی مانند تارزان و یا رابینسون کروزوئه با این مضمون به رشته ی تحریر درآمده است اما قطعا یکی از فلسفی ترین آنها همین داستان حی ابن یقظان نوشته ی ابن طفیل است که حتی از داستان ابن سینا نیز پربار تر و با حواشی بیشتر است.

جان لاک فیلسوف قرن هفدهمی انگلستان و بنیانگذار مکتب لیبرالیسم با الهام از همین کتاب نظریه ی لوح سفید خود را عرضه کرده است هرچند پسینیان وی افکار وی را مورد تحریف قرار داده و بسیاری از نگاشته های او را مصادره به مطلوب کردند.

رساله دارای سه قسمت است که قسمت اول به بررسی و نقد فلاسفه ی مختلف در قرون متمادی پرداخته است. دیدگاه ارسطو در مورد انسان، دیدگاه بعضا الحادی و شرک آمیز ابونصر فارابی و همینطور دیدگاه ابن سینا و غزالی را مورد بررسی قرار داده است و بهترین آنها را دیدگاه ابن سینا و غزالی میداند. (هرچند در هردوی آنها اشکالاتی کرده است)

  معرفی کتاب ۱۹۸۴ از جورج اورول

قسمت دوم داستان در مورد پسری به نام حی که پسر یقظان است. (به معنی زنده پسر بیدار که در قواعد فارسی به جای قرار دادن کلمه ی پسر در وسط دو اسم، اسم پدر را به پسر اضافه میکنند و میشود زنده ی بیدار) که در جزیره ای در هند زندگی میکند. به دور از هرگونه تمدن و حتی انسانی.

برای بوجود آمدن حی،(در داستان هایی که در بالا گفته شد) دو روایت وجود دارد یکی آنکه در نزدیکی آن جزیره کشوری وجود دارد که پادشاه آن خواهری دارد بسیار زیبا که اجازه ی همسری وی را به کسی نمیدهد. مردی به نام یقظان با وی ازدواج میکند و فرزندی به دنیا می آید به نام حی، مادر برای آنکه پادشاه از این مهم باخبر نشود پس از به دنیا آمدن کودک وی را در تابوتی مخفی و او را به آب میسپارد و آب او را به آن جزیره میبرد.

داستان دوم بوجود آمدن حی از عدم است. به این صورت که گفته میشود حی بواسطه ی گِل و کیفیاتی که در جزیره وجود دارد از هیچ بوجود می آید که هر دو قضیه در رساله آمده است.

به هرطریق حی به جزیره می رود و توسط آهویی که در آن جزیره است و به تازگی فرزندش را از دست داده است سیر می شود. از آن پس و با شهود و تجربه قدم در وادی میگذارد که شاید کمتر کسی توانایی تصور آنرا داشته باشد. وی به تجربه در میابد که با مابقی حیوانات متفاوت است و برای پوشاندن خود تلاش میکند. متوجه میشود که در زمینه ی توانایی های جسمی نیز بسیار ضعیف تر از دیگر موجودات است پس دست به ساخت ابزار میزند. زمانی که بزرگ تر میشود دیگر تنها از شهود و تجربه استفاده نمیکند بلکه از استنتاج و منطق نیز بهره می جوید. وی متوجه می شود که عالم هستی چه حادث باشد (دارای زمان اولیه) و چه قدیم (بدون زمان اولیه و ازلی) نیازمند علت است. پس وی خدا را در می یابد و پس از آن در اندیشه می شود که خداوند کیست و چگونه موجودیست. مکاشفات حی در این زمینه و تلاش وی برای رسیدن به درجات الوهیت شاید نقطه ی اوج داستان باشد.

در قسمت سوم داستان دو فرد دیگر وارد ماجرا می شوند که نماد دو تفکر متضاد در عصر ابن طفیل هستند. سلامان و آبسال نمادهای دو دیدگاه معتزلی و اشعری هستند که در زمان ابن طفیل وجود داشتند که هرکدام دیدگاه مخصوص به خود را داشت و دیگری را نفی میکرد. آبسال نیز که از جمود و ظاهر گرایی که بر روی شریعت سایه افکنده خسته شده است، فرار میکند و به جزیره ای که حی در آن ساکن است می رود. وی در آنجا میبیند تعالیمی که شریعت و اشاعره با کمک وحی بدانها رسیده اند را حی ابن یقظان تنها با کمک تامل و تعقل به آنها دست یافته است و در می یابد که ذات شریعت را میتوان حتی بدون وحی و تنها با کمک شهود بدانها دست یافت. آبسال از جزم گرایی مفرط در عمل به شریعت در میان مردم برای حی میگوید و تصمیم میگیرند که به میان مردم بروند و از تاویلات خود از شریعت برای آنها سخن بگویند اما متوجه میشوند که عامه ی مردم توانایی درک چنین تاویلاتی را ندارند و ظاهر شریعت بهترین راه برای عموم مردم است که درگیر کژی ها نشوند و اینگونه فلسفه ی وحی و شریعت برای دو مرد روشن میگردد.

این داستان با وجود سادگی آن دارای مفاهیم عمیق انسان شناختی است و اگر مهم ترین نباشد یکی از مهم ترین آثار ترجمه شده در قرون وسطی است. هرچند شاید افراد تیزبین اشکالاتی را در این کتاب بیابند که با توجه به فاصله ی حدود نهصد سال منطقی نیز هست اما قطعا با خواندن این کتاب تصدیق میکنید که منطق جاری در کتاب بسیار کم خلل است و به راحتی نمیتوان منطق آن را مردود شمرد.

قطعا امروزه جای چنین آثار فلسفی و نمادگرایی در کشور بسیار خالیست. هرچند نمی توان داستان حی ابن یقظان را یک رمان دانست اما قرار دادن تمثیل هایی این چنین ژرف در دل یک داستان خیالی میتواند چراغ راه فلاسفه و حتی نویسندگانی باشد که میخواهند به نوشتن آثار ادبی دست ببرند.

عضویت در خبرنامه !

Ahmad Sobhani
نوشته شده توسط

Ahmad Sobhani

فینسوف کیه؟
احمد سبحانی هستم، فارغ التحصیل کارشناسی مهندسی شیمی از دانشگاه فردوسی و ارشد MBA از دانشکده علوم اقتصادی تهران و خرده دستی هم به قلم دارم.
اینجا تجربیات و دانسته‌هام رو در زمینه‌های مختلف از فلسفه و اقتصاد تا سیاست و جامعه با شما به اشتراک میذارم. همینطور کتاب‌هایی که خوندم و فیلم‌هایی که دیدم رو با هم بررسی می‌کنیم.
گاهی هم داستان می‌نویسم که خوشحال میشم بخونید و در موردشون نظر بدید.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

advanced-floating-content-close-btn